Mardin | Safran | Yapı ve kök boya
Gezdiğim ve gördüğüm mekânların aklımdan uçup gitmemesi için eskiz, diyagram, fotoğraf, metin, soru vb. biriktirmek ve dondurmak fikriyle yazmaya devam ediyorum. Serinin ikinci yazısı ilki gibi Mardin Deyrulzafaran Manastırı ile başlıyor, ilk yazıyı okumadıysanız buradan ulaşabilirsiniz.
Manastırın ismi Süryanice sarı, safran vb. anlamları olan “zafaran”dan geliyor. 15. yy’daki restorasyonda harcın suyuna safran atıldığı düşünüldüğü ve/ ve ya Manastır’ın cephesi safran sarısını andırdığı için bu ismi almış. Eskiden bu bölgede safran bitkisi çokça yetişirmiş. Safran, kozmetik ve ilaç sanayisinde kullanılan dünyanın en pahalı baharat bitkisi unvanına sahip (URL 1). Sayısal olarak tarif edersek 1 gr safran bitkisi, 2 ton suya renk verebilecek kuvvetli bir bitkisel boya, çay olarak bile tüketilebiliyor.
Bu tip bitkisel kök boyalar kumaşlarda, halılarda yüzyıllardır kullanıldığını birçoğumuz biliyoruzdur. Örneğin cevizin yeşil dış kabuğundan kahverengi boyar renk maddesi elde edilebilirken, pancardan kırmızı boyar renk maddesi üretmek mümkün. Süleyman Demirel Üniversite’sinden Doç. Dr. Mustafa GENÇ’in kök boya ile ilgili çalışmaları Türkiye’deki kök boya araştırmaları ile ilgili bir rehber olabilir (URL 2).
Deyrulzafaran Manastırı’nda kullanılan safran, bana bu tip kök boyaların yapılarda yalnızca görsel kaygılarla mı kullanıldığını sorgulattı. Bu soruya cevap aramak için geleneksel Bodrum evlerine bakabiliriz. Bu evlerden bahsettiğimizde zihnimizde, beyaz cepheli, çivit mavili kontür imgelenir. Beyaz rengin kullanımı iklimsel koşullar karşısında alınan akılcı bir kararken, çivit mavisi rengin kullanımının gerekçesi biraz farklıdır. Akdeniz coğrafyasında bolca bulunan yılan ve akrepten korunmak için göz taşı diye adlandırılan bir taş kullanılarak çivit mavi renk elde edilir; kapı, pencere açıklıklarındaki sövelere, kepenklere, kaldırım kenarlarına bu renk uygulanır. Mavi rengin yılan ve akreplerin gözünde ateş rengi olduğunu ve bundan korktuklarını düşündükleri için bu rengi benimsedikleri söylenir, göz taşını da evlere de bu sebeple asarlar (URL 3).
Öte yandan günümüzde bile, koyu çivit mavisi ve mor gibi bazı renklerin kullanımı geleneksel olarak asalet, lüks ve zenginlikle ilişkilendirilir. Bunun sebebi, bu renkleri doğal boyalarla elde etmenin güç ve pahalı olmasıdır. Antik Mısır’da, en iyi çivit mavisi, Akdeniz’in doğu kıyılarında bolca bulunan Murex deniz salyangozundan elde edilirdi. Murex’ten elde edilen bu patlıcan morunu üretmek oldukça zahmetli ve pahalıydı. 1,4 g patlıcan moru elde edebilmek için 12.000 salyangozun kullanılması gerekiyordu; bu boyayla yalnızca bir peçeteyi boyayabilirdiniz (URL 4).
Bu örneklere bakarak; coğrafyanın, yerel malzemenin, biyolojik koşulların, yerin ihtiyaçlarının ve görsel performansın yapı için seçilen kök boyada bir etken olabileceği sonucu çıkartılabilir. Deyrulzafaran Manastırı’nın 15. yy’daki restorasyonunda, safranı seçmelerinin nedeni yalnızca çevrede bolca safran bulunması olmayabilir, safrana ve sarı renge verilen atıf da olabilir mi? Hristiyanlık tarihi ve Süryani’ler için bu denli önemli olan bu manastıra bir yapı katkısının ismini verebilmesi, çok kıymetli değil mi?
Günümüzde özgünlükten uzak birbirine tamamen benzeyen yapı elemanları ve katkıları bulunduğu coğrafya ile ilişkisi, kullanıcıda yaratacağı imge ve doğal çevreye olan zararları düşünülmeden kullanılmaktadır. Safran, yerel renklendirici katkı olarak kullanılmış ve hali hazırda kıymetli olan bir dini merkezi dillere destan bir hale büründürmüştür. Yerel malzemenin araştırılıp, günümüz teknolojilerince geliştirilip güncellenerek yeni yapılara adapte edilmesi yapının yere özel ve biricik olmasına katkı sağlayabilir.
Referanslar:
URL 2: https://www.kokboya.com/iletisim/
URL 3: https://www.ensonhaber.com/galeri/bodrum-evlerin-mavi-beyaz-sirri
URL 4: https://www.scienceinschool.org/tr/article/2016/indigo-tr/
